αμφιθέατρο

Οικοδόμημα για θεάματα, τυπικό της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Βασικά αποτελείται από μια ελλειπτική κονίστρα, την αρένα (ονομάστηκε έτσι γιατί ήταν στρωμένη με άμμο και στα λατινικά, arena σημαίνει άμμος), γύρω από την οποία βρίσκονται σε κλιμακωτή διάταξη τα εδώλια των θεατών. Τα θεάματα των α. ήταν κυρίως αγώνες μονομάχων, θηριομαχίες (venationes)και ναυμαχίες (naumachiae).Επειδή το είδος αυτό των θεαμάτων ήταν εξαιρετικά δημοφιλές, πολλές πόλεις της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχαν αποκτήσει α. Τον πρώτο καιρό τα α., προσωρινά και ιδιωτικά, κατασκευάζονταν από ξύλο. Ενώ το πρώτο πέτρινο α. της Πομπηίας, που σώζεται μέχρι σήμερα, χρονολογείται από το 80 π.Χ., από τους Λατίνους συγγραφείς είναι γνωστό πως το πρώτο α. της Ρώμης χτίστηκε το 29 π.Χ. από τον Στατίλιο Ταύρο. Στην εποχή του Αυγούστου ανήκουν αρκετά σπουδαία α., όπως αυτά των γαλλικών πόλεων Αρλ και Νιμ, καθώς και της Πόλα. Η Ρώμη απέκτησε το πρώτο μεγάλο οικοδόμημα αυτού του είδους στο τέλος του 1ου αι. μ.Χ., με το Φλάβιο α., το οποίο στον Μεσαίωνα ονομάστηκε Κολοσσαίο, εξαιτίας των γιγαντιαίων διαστάσεών του και επειδή κοντά σε αυτό υψωνόταν ένα κολοσσιαίο άγαλμα του Νέρωνα. Το α. αυτό εγκαινίασε o αυτοκράτορας Τίτος το 80 μ.Χ. και είναι το μεγαλύτερο της αρχαιότητας: οι διαστάσεις του είναι 188 x 185, το ύψος του 57 μ. και η χωρητικότητά του 45.000 θεατές. Η αρένα για τα θεάματα των α. ήταν ελλειπτική και τα εδώλια μπορούσαν να στηρίζονται στο έδαφος –όταν για οικονομία έργων τοιχοποιίας η αρένα ήταν σκαμμένη χαμηλότερα από την επιφάνεια της γύρω περιοχής ή βρισκόταν κοντά σε λόφο, όπως στα ελληνικά θέατρα– ή να υποστηρίζονται από τοίχους που χρησίμευαν ως κρηπίδωμα και οι οποίοι εξωτερικά είχαν τη μορφή επάλληλων σειρών αψίδων· το Koλοσσαίο, π.χ., έχει τρεις σειρές από αψίδες, που στηρίζουν ένα υπερώο συνεχούς τοιχοποιίας, το οποίο διακόπτεται μόνο από παραστάδες και παράθυρα. Τα αμφιθεατρικά εδώλια χωρίζονται με δύο διαζώματα (praecinctiones)σε τρία ομόκεντρα τμήματα (maeniana)και με αναβαθμίδες σε κερκίδες (cunei).Η προσπέλαση του κοινού ρυθμιζόταν με διαδρόμους (vomitoria)που κατέληγαν σε κυκλικές στοές κάτω από τις κερκίδες· δύο είσοδοι που οδηγούσαν κατευθείαν στην αρένα βρίσκονταν στα άκρα του μεγάλου άξονα. Η αρένα χωριζόταν από τις κερκίδες με έναν συνεχή τοίχο, πάνω στον οποίο πολλές φορές τοποθετούσαν ένα κιγκλίδωμα για να προστατεύονται οι θεατές από τα θηρία. Κάτω από την αρένα και τις κερκίδες ήταν εγκατεστημένες οι βοηθητικές υπηρεσίες, τα κελιά για τους μονομάχους και τα θηρία, μηχανές για ανύψωση φορτίων και επιβλητικές υδραυλικές εγκαταστάσεις για τις ναυμαχίες. Θεάματα των α.Από την εποχή του Αυγούστου και έπειτα, οι αγώνες μονομάχων (munera gladiatoria)υπήρξαν το επίσημο θέαμα της Ρώμης, αν και ο αρχικός τους χαρακτήρας, στην Καμπανία, ήταν επικήδειος, επιβίωση ανθρωποθυσιών παλαιότερων εποχών προς τιμήν του νεκρού. Πολύ γρήγορα τα θεάματα αυτά πήραν μεγαλειώδη χαρακτήρα: κάποτε ο αυτοκράτορας Τραϊανός παρουσίασε στο κοινό, σε μία μόνο φορά, 10.000 μονομάχους. Οι αγωνιζόμενοι χωρίζονταν σε διάφορες ειδικότητες: οι Σαμνίτες (Samnites)έφεραν ασπίδα και ξίφος, οι Θράκες (Thraces)στρογγυλή ασπίδα και εγχειρίδιο και οι Ρετιάριοι (Retiarii)τρίαινα και δίχτυ, με το οποίο προσπαθούσαν να τυλίξουν τον αντίπαλο. Για την προπόνηση και την εκπαίδευση των μονομάχων υπήρχαν ειδικές σχολές, μερικές από τις οποίες ήταν ιδιόκτητες του αυτοκράτορα. Στην αρχή των αγώνων, μια πομπή όλων όσων έπαιρναν μέρος έκανε τον γύρο της αρένας· κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων υπήρχαν επόπτες (lorarii)που παρότρυναν τους μονομάχους να αγωνίζονται με μανία, ενώ δούλοι μεταμφιεσμένοι σε Χάροντα και σε Ερμή Ψυχοπομπό, έβγαζαν έξω από την αρένα τα πτώματα. Το κοινό συμμετείχε στο θέαμα με άγριο πάθος. Αν ένας μονομάχος τραυματιζόταν και ζητούσε χάρη, οι θεατές μπορούσαν είτε να του χαρίσουν τη ζωή ανεμίζοντας ένα άσπρο μαντίλι και φωνάζοντας Mitte! (άφησέ τον!) ή να τον καταδικάσουν με την κραυγή Iugula! (σκότωσέ τον!) και κουνώντας τα χέρια με τεντωμένους τους αντίχειρες προς τα κάτω. Ο μονομάχος που νικούσε σε πολλούς αγώνες έπαιρνε ένα ξύλινο ξίφος (rudis)που ήταν και το σύμβολο της ελευθερίας του. Στα α. γίνονταν και θηριομαχίες, δηλαδή αγώνες μονομάχων με άγρια ζώα και θηρία της Αφρικής, που τα έπιαναν ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό ή τους τα έστελναν ως δώρο διάφοροι τοπικοί βασιλιάδες. Αντιμέτωπους στα θηρία αυτά έβαζαν οπλισμένους μονομάχους ή άοπλους κατάδικους, όπως τους χριστιανούς κατά τη διάρκεια των διωγμών. Ο αυτοκράτορας Τίτος εγκαινίασε το Κολοσσαίο με περίπου 5.000 ζώα· εξαιτίας μάλιστα του πλούτου αυτών των θεαμάτων η μεσογειακή Αφρική απογυμνώθηκε μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα από την πανίδα της, γεγονός που βοήθησε την επέκταση του ρωμαϊκού αποικισμού. Το πάθος γι’ αυτούς τους αγώνες, που συνοψιζόταν στο περίφημο ρητό panem et circenses (άρτον και θεάματα α.), έφτασε σε υπερβολές, τις οποίες αποδοκίμασαν ιστορικοί όπως o Σουητώνιος και ο Τάκιτος: υπήρξαν περιπτώσεις που κατέβηκαν στην αρένα αυτοκράτορες και Ρωμαίες δέσποινες και στα α. έγιναν αναπαραστάσεις αιματηρών συμβάντων, όπως o θάνατος του Μούκιου Σκεβόλα ή o θάνατος του Ηρακλή στη φωτιά· κατά τη διάρκεια αυτών των θεαμάτων οι κατάδικοι πέθαιναν στην πραγματικότητα. Ο χριστιανισμός αντιτάχθηκε αποφασιστικά σε αυτά τα θεάματα· ήδη το 326, ο Κωνσταντίνος απαγόρευσε να ρίχνονται οι κατάδικοι στα θηρία (ad bestias),ενώ το 404 ο Ονώριος απαγόρευσε τα θεάματα με μονομάχους σε όλη τη Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Από τα πολυάριθμα α. σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, πολλά σώζονται και μερικά μάλιστα χρησιμοποιούνται και σήμερα για την οργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Τα σημαντικότερα από αυτά, ως προς τις διαστάσεις ή την καλή κατάστασή τους, είναι στην Ιταλία το Κολοσσαίο της Ρώμης, τα α. της Αόστα, της Σάντα Μαρία Κάπουα Βέτερε, της Κατάνης, της Πόλα, της Πομπηίας, του Ποτζουόλι, των Συρακουσών, της Βερόνας· στη Γαλλία της Αρλ και της Νιμ· των Σαβράθων στην Τρίπολη της Λιβύης, του Σολίν (αρχ. Σάλλων) στην Κροατία (Δαλματία) και της Καρχηδόνας στην Τυνησία. Το αμφιθέατρο διαδόθηκε από τη Ρώμη σε όλη την Ιταλία και μετά τον ρωμαϊκό αποικισμό της λεκάνης της Μεσογείου σε πολλές άλλες χώρες, όπως στη Γαλλία και στη βόρεια Αφρική. Στη φωτογραφία, το αμφιθέατρο της Νιμ στη Γαλλία (φωτ. T.F.). Μερικά αρχαία αμφιθέατρα έχουν αναστηλωθεί και χρησιμοποιούνται για θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες, όπως αυτό της Βερόνας στην Ιταλία (φωτ. T.F.). Το Κολοσσαίο ή Φλάβιο αμφιθέατρο (τομή), ίσως το σπουδαιότερο μνημείο της αρχαίας Ρώμης και το μεγαλύτερο αμφιθέατρο της αρχαιότητας, χωρούσε 45.000 θεατές και το εγκαινίασε το 80 μ.Χ. ο Τίτος. Έως τον 4o αι. μ.Χ. φιλοξενούσε θεάματα με μονομάχους, από τον Μεσαίωνα και ύστερα λεηλατήθηκαν τα υλικά του για να χρησιμοποιηθούν σε διάφορες οικοδομικές εργασίες και μόλις τον 19ο αι. άρχισαν οι εργασίες για την αναστήλωσή του. Μια εξωτερική πλευρά του Κολοσσαίου, όπως είναι σήμερα. Το αμφιθέατρο, που βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της σύγχρονης Ρώμης, συγκεντρώνει κάθε χρόνο χιλιάδες επισκεπτών, κυρίως γιατί συνδέεται με την ιστορία των πρώτων χρόνων του χριστιανισμού, λόγω του πλήθους των χριστιανών που βρήκαν εκεί μαρτυρικό θάνατο (φωτ. Battaglia). Ρωμαϊκό νόμισμα που κόπηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Τίτου για τα εγκαίνια του αμφιθεάτρου Κολοσσαίου.

* * *

το (Α ἀμφιθέατρον)

νεοελλ.

1. τετράπλευρη αίθουσα θεάτρου, πνευματικού κέντρου ή εκπαιδευτικού ιδρύματος, που έχει εδώλια κλιμακωτά σε σχήμα ημικυκλίου, κυρίως απέναντι από τη σκηνή ή την έδρα και εν μέρει μόνο στα πλάγια

2. το μέρος τού θεάτρου που βρίσκεται επάνω από την πλατεία με τα θεωρεία, στο οποίο υπάρχουν κλιμακωτές σειρές καθισμάτων

3. το σύνολο τών ακροατών ή θεατών αμφιθεάτρου

αρχ.

κυκλικό θέατρο δίχως σκηνή, που έχει σε όλες τις πλευρές κλιμακωτά εδώλια για τους θεατές.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ουσιαστ. ουδ. τού επιθ. ἀμφιθέατρος.

ΠΑΡ. αμφιθεατρικός].